Kategorien
Fering/Öömrang

Bomen uun a sia

Wan ham limo mikset an at tu swet wurt of wan ham tee of kofe kööget an a smaag tu batrig as, do halept at ja miast, wan ham en betj muar weeder diartu jaft. Det ham bal niks muar faan irgentwat mäfeit, wan at bluat mä nooch weeder tupkomt, det hee’m was lungenooch uk mä gift an öler skitj fersoocht – uun a sia jaft at daaling föl chemii- an sogoor atoommül. An wat det noch ei nooch wiar – en dial diarfaan kön üs uk am a uaren flä.

De füft febrewoore 1958 – also för genau söstig juar – jeew at en ööwningsmanööwer mä tau fliigern faan’t US-amerikoonsk Air Force uun Florida, huarbi een fliiger mä en öler fliiger tupstupt as. De fliiger faan’t manööwer küd wel nooch widjerflä, man ham wost ei, of det maskiin sääker lunige küd, auer at en weederstofbom diarbi hed. Diarauer wurt enskääsd, det at bom – saner at skarep tu maagin – uun a sia föör Georgia oner weeder sat wurd. An diar leit at bom nü sant söstig juar. Det bomen an öler munisjuun oner weeder leit, as ei so ungewöönelk. Alian uun a tjiisk nuurd- an uastsia hee’m 2016 auer 250 waapen, munisjuun of dialen diarfaan fünjen (schleswig-holstein.de) – huarbi ham diarfaan ütjgungt, det at uun’t gehial tutmanst 1,6 miljuunen tonen munisjuun oner weeder jaft – bluat uun a tjiisk nuurd- an uastsia.

Noch as niks huuchgingen – oober jaft at diar nian riisiken?

At komt diar üüb uun, wat för munisjuun diar oner weeder as. Ei ale waapen san likes emfindelk, wan diar wat jin komt. Man det’s luasgung as uk ei at iansig gefoor. Föl waapen haa giftig stofen, wat uk saner eksplosjuun gefäärelk wurd. Auer at metal oner weeder imer muar korodiiret, kem jo stofer suutjis iin uun’t weeder. Wedenskapslidj ütj Kiel haa’t al skaafet, mä muschler ütjtufinjen, huar at ual munisjuun oner weeder jaft (Dlf Nova), auer at gfit ham uun a muschler saamelt. Ham kön’s so üüs indikaator brük. Man diarför san a muschler ja eentelk ei diar. Eentelk as det temelk ring för a muschler, man uk för lidj, wat muschler iidj – of wat fask of öler kontaminiiret organismen iidj, huar at gift ham uun saamelt.

A bomen, granooten an munisjuun lei sant 70 juar oner weeder

Japaansk munisjoon wurt efter a naist wäältkrich iin uun a sia smeden; Bilj: No 9 Army Film & Photographic Unit, Shrimpton S A S (Sergeant)
Japaansk munisjoon wurt efter a naist wäältkrich iin uun a sia smeden; Bilj: No 9 Army Film & Photographic Unit, Shrimpton S A S (Sergeant) (via Wikimedia Commons)

Efter a krich as auerblewen munisjuun oner weeder wechsmeden wurden. Diar blaft oober uk ei ales. Troch korosjuun an drift jeew at uun a letst juaren wilems dialen faan phosphor ütj ual bomen bi a strun faan nuurd- an uastsia. Hoker det för reef häält an apsaamelt, belewet en ring auerrasking, wan’t iarst ens drüget as auer’t do gau ufbraant (lun Sleswig-HolstianNDR, SPIEGEL).

Irgenthü skel’f det oober luas wurt, iar ales huuchgunt of fergiftet as. as bluat det fraag. At weederstofbom föör Georgia leit diar imer noch, auer ham baang as, det at luasgung küd, wan ham ferschükt, at aptuhaalin.

Noch einmal kurz auf Deutsch

Nach dem Zweiten Weltkrieg wurden Schätzungsweise über 1,5 Millionen Tonnen Munition allein in der deutschen Nord- und Ostsee versenkt. Einige davon sind teilweise immer noch explosionsgefährdet, aber das ist nicht das einzige Problem, denn viele der alten Kampfmittel geben, während die Behältnisse langsam korrodieren, giftige Stoffe an die Umwelt ab.